Cerkiew pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Gorajcu z XVI w. należy do najstarszych obiektów drewnianego budownictwa cerkiewnego w Polsce. Oprócz niej zachowały się na tym samym terenie (Roztocze Wschodnie) trzy inne cerkwie, wzniesione w podobnym czasie. Prawdopodobnie były budowane przez ten sam, profesjonalny warsztat ciesielski. Są to cerkwie:
- św. Paraskewy w Radrużu z poł. XVI w.
- św. Ducha w Potyliczu z XVI w.
- św. Michała Archanioła w Woli Wysockiej z 1598 r.
Ostatnie dwie znajdują się na ukraińskiej części Roztocza.

Oprócz wymienionych, do tej samej grupy zaliczyć można nieistniejące, ale znane z dokumentów cerkwie:
- św. Trójcy w Potyliczu z 1593 r. (?)
- Proroka Eliasza w Nowym Siole z pocz. XVII w. (?)
- św. Kosmy i Damiana w Starym Siole z 1620 r. (??)
- św. Jerzego w Werchracie z 1632 r. (?)
- Soboru Najświętszej Maryi Panny w Baszni Dolnej z 1644 r. (?)

Do lat 90. XX w. cerkiew w Gorajcu datowana była na połowę XVIII w., w związku z czym nie wzbudzała większego zainteresowania i rzadko pojawiała się w publikacjach. Badania przeprowadzone przy okazji remontu na przełomie XX i XXI w., w szczególności odkrycie w 1995 r. pierwotnych polichromii, wykazały, że cerkiew jest o 200 lat starsza.

Budowa i remonty cerkwi.
Cerkiew została zbudowana w 1586 r . Pierwsza potwierdzona informacja o niezależnej parochii w Gorajcu pochodzi z przywileju króla Zygmunta III Wazy z 18 listopada 1618 r.; mogła być cerkwią filialną parafii w Żukowie. Była to budowla trójdzielna, na planie prostokątnym, z jedną kopułą nad nawą. Babiniec zwieńczony był niższą od kopuły wieżą dzwonniczą, sanktuarium przekryte sklepieniem kolebkowym. Obok sanktuarium istniało pastoforium. Charakterystycznym elementem wnętrza była zachowana do dzisiaj stała przegroda ikonostasowa, w 2 ćwierci XVII w. pokryta polichromią. W końcu XVII w. w światyni stanął nowy ikonostas architektoniczny, zasłaniając na przeszło 200 lat pierwotne malowidła na ścianie ikonostasowej.

Liczne remonty i przebudowy cerkwi znacznie zmieniały jej wygląd i wystrój. Pierwszy odbył się już w XVII w., być może zbiegł się w czasie z budową nowego ikonostasu. Przebudowane zostało sanktuarium, ściana ikonostasowa oraz zlikwidowane pastoforium. Największe zmiany w układzie przestrzennym miały miejsce w 1. poł. XIX w. W 1816 r. wzniesiono nowe sanktuarium, przekryte ośmioboczną kopułą. W 1835 r. zbudowano od nowa babiniec, zwieńczony pozornym sklepieniem kopułowym (w miejsce dotychczasowej wieżyczki dzwonniczej). W latach 1867-1868 ściany oraz kopuły nawy i prezbiterium pokryto nową polichromią figuralno-ornamentalną, która zasłoniła częściowo stare malowidła.

Duże zmiany przyniosła przebudowa na pocz. XX w., gdy niewielka świątynia nie mogła pomieścić licznych parafian. W latach 1900-1903 (wg J.Mazura) lub w 1911 (wg J.Giemzy) poszerzono cerkiew, dodając po północnej i południowej stronie boczne skrzydła przy nawie, wskutek czego plan świątyni zmienił się na krzyżowy. Zostały przy tym wycięte boczne ściany nawy, w związku z czym nie wiadomo, czy występowała na nich polichromia i z jakich okresów.

Od 1947 r. wykorzystywana jest jako kaplica filialna parafii w Cieszanowie. W roku 2006 wykonywane były prace konserwatorskie, obejmujące m.in. uzupełnienie zniszczonych fragmentów belek i konserwację drewna. Podczas remontu i konserwacji w latach 1991-2001 usunięto boczne nawy a odbudowano ściany nawy głównej, przywracając cerkwi pierwotny plan. Zachowano natomiast trójkopułową sylwetkę, którą cerkiew uzyskała podczas remontów w 1. poł. XIX w.

Opis stanu aktualnego.
Cerkiew ma konstrukcję zrębową i posadowiona jest na kamiennej podmurówce. Charakteryzuje się połączeniem zachodnich, późnogotyckich elementów konstrukcyjnych z bryłą ukształtowaną według tradycji wschodniej. Jest budowlą trójdzielną, w jej skład wchodzą:
- Centralna, kwadratowa nawa główna, nad nią zrębowa, kwadratowa kopuła z jednym załamaniem. Nad kopułą pseudolatarnia, zwieńczona cebulastym hełmem i kutym, ozdobnym, żelaznym krzyżem z 1 poł. XIX w.;
- Od wschodu węższe, kwadratowe prezbiterium, nad nim niższa od centralnej, ośmioboczna kopuła na tamburze;
- Od zachodu węższy od nawy, prostokątny babiniec z pozorną, ośmioboczną kopułą, przekryty wewnątrz stropem belkowym.
Nad kopułami prezbiterium i babińca pseudolatarnie z cebulastymi hełmami i żelaznymi krzyżami. Dolną część zrębu chroni szeroki okap, wsparty na wystających belkach zrębu - rysiach. Okap, ściany ponad nim, dachy, kopuły i latarnie pobite są gontem. Do wnętrza prowadzą trzy otwory drzwiowe; główny w babińcu z datą 1835 na nadprożu, drugi w południowej ścianie nawy i trzeci północnej ścianie sanktuarium.

Najstarsze zachowane elementy cerkwi, to:
-Górna część konstrukcji ścian nawy (belki powyżej 9 wieńca)
-Kopuła zrębowa, czworoboczna nad nawą, z jednym załomem, z dwupoziomowym systemem ściągów wewnątrz.
-Przegroda ikonostasowa z profilowanym, romboidalnym otworem pośrodku górnej części i pozostałościami po dwóch otworach liturgicznych.

Malowidła na przegrodzie ikonostasowej (wg J.Giemzy)

Malowidła umieszczone są w dwóch poziomych rzędach. Górny rząd, umieszczony nad prześwitem zawiera w części centralnej [1] Deesis-Trymorfon, czyli Chrystus na tronie, po bokach zwracający się ku niemu w modlitewnych pokłonach Maryja, Matka Boska i Święty Jan Chrzciciel. Po lewej stronie duże obrazy [2] Ostatnia Wieczerza i [3] Zdjęcie z Krzyża. Po prawej [4] Zmartwychwstanie Pańskie i [5] Zesłanie Ducha Świętego (fragment na zdjęciu poniżej, fot. J.Giemza). W niższym rzędzie umieszczonych jest sześć ikon, po trzy po każdej stronie prześwitu. Są to: [6] Ofiara Abrahama, [7] Wprowadzenie Marii do Świątyni, [8] Ofiarowanie Chrystusa, [9] Wniebowzięcie Bogurodzicy, [10] Koronacja Bogurodzicy, [11] Pokrow Przenajświętszej Bogurodzicy. Powyżej Deesis, u podstawy kopuły sylwetka [12] Cherubina. Wszystkie obrazy, za wyjątkiem Deesis i Cherubina obwiedzione są bordiurami, wyodrębniającymi poszczególne malowidła z całości ściany.

Przez kilka wieków zespół cerkiewny otoczony był drewnianym parkanem, wspartym w XIX w. na murowanych słupach. W roku 2006 zbudowany został nowy, w całości drewniany parkan. Stojąca przy północno-wschodnim boku cerkwi drewniana dzwonnica z 1860 została tu przeniesiona w 1994 z Majdanu Sieniawskiego. Pierwotna drewniana dzwonnica z przełomu XVIII i XIX w. usytuowana w północno-zachodnim narożu terenu rozebrana została w połowie lat 70. XX w. podczas poszerzania drogi. Niektóre elementy wyposażenia cerkwi i przybory liturgiczne znajdują się w składnicy ikon w Muzeum-Zamku w Łańcucie.

Ikonostas nowy.
W 2011 r. wrócił do cerkwi XVII-wieczny ikonostas, który był przez 17 lat konserwowany i odnawiany przez pracownię Fundacji Świętego Włodzimierza w Krakowie. Zamontowano go w pewnej odległości od ściany ikonostasowej, by można było nadal oglądać polichromię na ścianie.
Powstał w końcu XVII w. Składa się z samodzielnych ikon zamocowanych na szkielecie z drewnianych listew. Przesłonił pierwotny ikonostas namalowany na stałej przegrodzie ikonostasowej. Składa się z V rzędów. Dodatkowo, pod I. rzędem występują predelle a nad V rzędem scena Ukrzyżowania. Poniżej opisy poszczególnych rzędów.

Elementy składowe ikonostasu.

Rząd ikon namiestnych
1. M.B. Pokrow (Opieki), w predelli Ukamienowanie św. Szczepana
2. Matka Boża Hodigitria, w predelli ofiara Izaaka
3. Chrystus Nauczający, w predelli kuszenie Chrystusa
4. Narodzenie Bogarodzicy, w predelli Szymon Słupnik
Wrota diakońskie północne, w nich Archanioł Michał, w ościeżach dwóch ewangelistów a w łuku Chrystus Błogosławiący oraz główki Cherubinów.
Carskie wrota z bogatą dekoracją snycerską, na nich w medalionach 4 Ewangeliści i 2 Cherubiny.
Wrota diakońskie południowe, na nich archanioł Gabriel
1. Archanioł Michał
2. w ościeżach dwóch ewangelistów
3. w ościeżach 2 główki Cherubinów (wg spisu z 1986)

Rząd II ikon niedziel Pięćdziesiątnicy
Klasyczny zestaw tego rzędu to 6 ikon, z których w Gorajcu występują 4; brakuje Niewiernego Tomasza oraz ikony Wizja św. Piotra Aleksandryjskiego. Są za to cztery dodatkowe, oznaczone znakiem *. W sumie rząd liczy 10 ikon: Włodzimierz i Olga*, Chrystus z Piotrem i Pawłem*, Niewiasty u Grobu, Uzdrowienie paralityka, Chrystus i Samarytanka, Uzdrowienie ślepca, Chrystus Dobry Pasterz*, Chrystus błogosławiący dzieciom*. Pośrodku rzędu umieszczono Mandylion.

Rząd III ikon świątecznych
W rzędzie ikon świątecznych (prazdników) znajduje się 12 ikon: Nawiedzenie św. Elżbiety, Narodziny Chrystusa, Pokłon Trzech Króli, Chrzest w Jordanie, Ofiarowanie w Świątyni, Zwiastowanie, Wjazd do Jerozolimy, Zmartwychwstanie, Zaśnięcie NMP, Przemienienie na górze Tabor, Ucieczka do Egiptu, Uczta u Szymona. Ta ostatnia należy do rzadko spotykanych ikon wśród prazdników. Pośrodku rzędu umieszczono ikonę Ostatnia Wieczerza.

Rząd IV Deesis
W środku Chrystus na tronie, przy nim Jan i Maria. Po bokach po 6 apostołów z każdej strony.

Rząd V Proroków
W środku Matka Boska Ornatka, po bokach prorocy w tondach.

Ikonostas wieńczy scena Ukrzyżowania.

Wykorzystane materiały:

_{• Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku - praca zbiorowa, wyd. Reg. Ośr. Studiów i Ochr. Środowiska Kulturowego w Rzeszowie, 1977
• Janusz Mazur, Drewniane cerkwie złotego wieku, Monument, Studia i Materiały Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków, nr 2, 2005.
• Jarosław Giemza, O sztuce sakralnej przemyskiej eparchii. Łańcut 2006.
• Jarosław Giemza, Malowidła ścienne jako element wystroju drewnianych cerkwi w XVII wieku w: Sztuka cerkiewna w diecezji przemyskiej. Łańcut 1999.
• Michał Janocha, Ikony w Polsce, wyd. Arkady 2009}


Powyższy opis został także opublikowany (we fragmentach) w polskiej Wikipedii.