Karta katalogowa 14
Leżachów, Cerkiew drewn. św. Nikity - w remoncie
gmina: Sieniawa, powiat: przeworski, województwo: podkarpackie
rodzaj obiektu: cerkiew    istnieje: TAK   rok powstania: 1684
współrzędne geogr. 50.14253,22.61572      Zobacz na mapie
Obiekty w pobliżu: km    
 
 

Poprzednia cerkiew, również drewniana spłonęła w 1795r. W jej miejscu w 1796 r. postawiono obecną.
W dokumencie z wizytacji parafii, pochodzącym z Archiwum Biskupstwa Greckokatolickiego w Przemyślu (sygn. 370), znaleźć można informacje, że cerkiew została w 1796 r. zakupiona w Czerniawce (k. Niemirowa, obecnie UA), rozebrana i przywieziona do Leżachowa. Zakup, transport i budowę organizował ówczesny paroch, ksiądz Jan Chodanewycz a budował cieśla Szymon Dziobek z Borchowa.
W 1803 r. zamówiono dwa ołtarze boczne, a w 1813 r. ikonostas. W 1884 r. cerkiew rozbudowano. Po obu stronach nawy powstały aneksy boczne ze ścianami szalowanymi pionowo i dachami połaciowymi. Całość budowli uzyskała przez to rzut zbliżony do krzyża greckiego. Prace te wykonano bez naruszania dotychczasowej konstrukcji (bez wycinania ścian nawy). Przed babińcem została dobudowana kruchta z dwuspadowym dachem i małą makowiczką z żelaznym krzyżem w kalenicy. Zmieniono również gontowe pokrycia dachów na blaszane.

Cerkiew mocno ucierpiała w roku 1914 podczas działań wojennych. Na połaciach dachowych i w ścianach widoczne są dziury po kulach i tkwiące w drewnie pociski (odnalezione przy zdejmowaniu szalunków w 2015 r.). Po zniszczeniach wojennych przeprowadzono remont w 1915 r. a kolejne remonty w latach 1935 i 1970. Żaden z remontów nie naruszył pierwotnej konstrukcji budowli.

Cerkiew drewniana, orientowana, konstrukcji zrębowej, zbudowana z drewna sosnowego, za wyjątkiem dębowych podwalin i lipowych portali. W planie trójdzielna, z obszerną nawą, węższym prezbiterium od wsch. i babińcem od zach. Po bokach sanktuarium czworoboczne pastoforia.
Podwaliny dębowe zwęgłowane na obłap z ostatkami, osadzone na kamiennych peckach pod węgłami. Między peckami wypełnienie z gruzu kamienno-ceglanego.
Prezbiterium wysokie, zamknięte trójbocznie. W zrębie prezbiterium dobrze widoczne ostatki belek i rysie. Na rysiach opierają się otaczające prezbiterium soboty. Nad prezbiterium dach kalenicowy, wielopołaciowy z niewielką makowiczką.
Nawa szersza, na rzucie kwadratu, bardzo wysoka, z dachem brogowym z jednym załamaniem. Zrąb nawy w górnej części wzmocniony lisicami. W zwieńczeniu pseudolatarnia, cebulasty hełm, makowiczka i żelazny krzyż. Babiniec na planie kwadratu o wysokości zbliżonej do prezbiterium. Nad babińcem dach kalenicowy, trójpołaciowy, z niewielkim, cebulastym hełmem i makowiczką (obecnie makowiczka leży na ziemi przy ścianie babińca). Na rysiach wystających ze zrębu babińca opierają się soboty.
W prezbiterium i babińcu sklepienie zwierciadlane, w nawie kopuła brogowa. Na ścianach prezbiterium ponad sobotami deskowanie poziome. Całość zadaszenia i soboty kryte blachą.

Cerkiew ma aż trzy portale wejściowe: zachodni, południowy i rzadko spotykany portal północny.

We wnętrzu zachował się ołtarz główny i dwa boczne, dawny sprzęt liturgiczny oraz ikonostas. Malowidła na sklepieniu sanktuarium z ornamentem roślinno-geometrycznym, wykonane szablonem. W babińcu nadwieszony chór muzyczny.

Autorem ikonostasu jest malarz Kozłowski z Ostrowia. On także malował wielki ołtarz w (nieistniejącej) cerkwi w Starym Siole. Obrazy były malowane olejno na desce i mają tradycyjny płaszczyznowo-konturowy charakter. Formy są uproszczone a światłocień delikatny1).
Trzy górne rzędy ikon namalowane są na belkach zrębu – co jest spotykane w najstarszych cerkwiach – a tylko najniższe ikony namiestne umieszczone są w architektonicznej oprawie.
Rzadko spotykany jest też układ ikon świątecznych. Są one znacznie większe, niż w innych ikonostasach i przy typowej liczbie (12 ikon), umieszczone w dwóch rzędach. Ikony świąteczne przedstawiają2):
- lewa strona, góra: Zwiastowanie Bogurodzicy, Wprowadzenie Bogurodzicy do Świątyni, Narodzenie Bogurodzicy;
- lewa strona, dół: Bogurodzica ??, Pokrow Bogurodzicy, Wniebowzięcie Bogurodzicy;
- prawa strona, góra: Boże Narodzenie - pokłon pasterzy, Objawienie Pańskie (chrzest w Jordanie), Wjazd do Jerozolimy;
- prawa strona, dół: Zmartwychwstanie Pańskie, Wniebowstąpienie Pańskie, Chrzest w Jordanie.
Ikona świąteczna po lewej stronie u dołu ma przemalowane tło i trudno jest rozpoznać, co na niej niegdyś było.
Nietypowa jest również orientacja umieszczonej pośrodku rzędu ikon świątecznych ikona ostatniej wieczerzy. Zazwyczaj ma ona orientacje poziomą a tutaj jest pionowa. Ikonostas był przemalowany w latach 1908-1909, co zaznacza się zwłaszcza w ikonach namiestnych.

Dawniej świątynia należała do parafii jarosławskiej, a po I wojnie światowej do dekanatu sieniawskiego. Po wysiedleniu grekokatolików w 1947 roku, zaadoptowana na kościół rzymskokatolicki p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa i użytkowana do lat 90. XX wieku, kiedy wybudowano nową świątynię.

W roku 2015 zostały w cerkwi w Leżachowie przeprowadzone prace inwentaryzacyjne i badawcze. Wykonawcami prac byli pracownicy naukowi i studenci krakowskich uczelni: ASP, UJ i UR pod kierownictwem Andrzeja Żygadły. Wśród nich byli: prof. Jan Kurek z Politechniki Krakowskiej, prowadzący nadzór merytoryczny nad dokumentacją rysunkowo-pomiarową, Eugeniusz Zawałeń – archidiecezjalny konserwator zabytków przy Kurii Metropolitalnej Archidiecezji Przemysko-Warszawskiej, który sprawował nadzór merytoryczny nad badaniami architektonicznymi; oraz Paweł Boliński z ASP – specjalista od dokumentacji rysunkowo-pomiarowej i fotogrametrii. Jednym z najważniejszych efektów badań było ustalenie przez prof. Tomasza Ważnego z Torunia, za pomocą badań dendrochronologicznych, daty budowy cerkwi na rok 1684. W tym roku powstała ona w swoim pierwotnym miejscu. Wiek cerkwi został ustalony precyzyjnie, ale pierwotne miejsce jej powstania nie jest pewne. Wprawdzie wymienia je cytowany na wstępnie dokument, ale brak jest potwierdzenia w innych źródłach. W szczególności nie można znaleźć potwierdzenia istnienia parafii w Czerniawce. Wyniki inwentaryzacji i badań nie zostały jeszcze opublikowane.

Jesienią 2015 r. rozpoczął się remont cerkwi. Prace rozpoczęto od usunięcia dobudowanych w 1884 r. aneksów bocznych i kruchty, usunięcia szalunków oraz tymczasowego wzmocnienia ścian pionowymi belkami i podporami.


Opis zostanie zmodyfikowany po ukazaniu się wyników inwentaryzacji i badań oraz ukończeniu remontu.

1) [46] str. 44.
2) ikony świateczne pomógł zidentyfikować J. Giemza z MZŁ

 

(1) 2011-04-02, Krzysztod Zdeb, Leżachów, cerkiew

(2) 2006-12-09, Wojciech Pysz, Leżachów, cerkiew

(3) 2011-04-02, Krzysztod Zdeb, Leżachów, ikonostas

(4) 2006-12-09, Wojciech Pysz, Leżachów, zrąb prezbiterium

(5) 2011-04-02, Krzysztod Zdeb, Leżachów, prazdniki, lewa strona

(6) 2011-04-02, Krzysztod Zdeb, Leżachów, prazdniki, prawa strona

(7) 2011-04-02, Krzysztod Zdeb, Leżachów, chór muzyczny

(8) 2011-04-02, Krzysztod Zdeb, Leżachów, Święta Trójca Zapomniana

(9) 2011-04-02, evel, Leżachów, ikona św. Nikity

(10) 2011-04-02, evel, Leżachów, ikona św. Mikołaja

(11) 2011-10, Andrzej Żygadło, Leżachów, remont 2015

(12) 2015-12-20, Wojciech Pysz, Leżachów, remont 2015