SŁOWNICZEK jest nieustająco W BUDOWIE ....

Słownictwo stosowane przy opisie budynków i budowli sakralnych

Apsyda (lub absyda) - pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione do bryły świątyni i otwarte do jej wnętrza. Zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu.

Arkada (łac. arcus - łuk) - ciąg łuków opartych na słupach lub filarach.

Babiniec - jedno z pomieszczeń budynku cerkiewnego, dawniej przeznaczone dla kobiet, które nie mogły wchodzić do nawy. W najstarszych budowlach babiniec oddzielony był od nawy głównej litą ścianą z niewielkim otworem drzwiowym. Po złagodzeniu zakazu wchodzenia przez kobiety do nawy w XVIII w. ściana zaczęła zanikać lub zmieniała się w symboliczną przegrodę, np. kolumienki.

Bania - gwarowa nazwa kopuły lub makowicy cerkiewnej.

Belkowanie - element konstrukcyjny leżący poziomo na kolumnach, półkolumnach i pilastrach. Składa się z trzech części: architrawu, fryzu i gzymsu.

Bęben - patrz: Tambur.

Bordiura – pas dekoracyjny, zwykle z ornamentów lub elementów roślinnych, obrzeżający tkaninę lub strój, zamykający kompozycję plastyczną, malarską, graficzną, obramowujący płaskorzeźbę lub element budowli, również wzorzysty pas kwiatowy utworzony jako obramowanie klombów i gazonów. W iluminatorstwie książkowym jest to dekorowany pas okalający tekst znajdujący się na karcie księgi. [wg Wikipedii]

Chór muzyczny - element architektoniczny występujący w świątyni w postaci odrębnej kondygnacji o charakterze antresoli, usytuowanej nad kruchtą lub nadwieszonej nad głównym wejściem do świątyni. Jest przeznaczony dla śpiewaków i instrumentów muzycznych (najczęściej są to organy). Przestrzeń poniżej nazywa się podchórzem.

Dach - górna część, nakrywająca budynek i ochraniająca od wpływów atmosferycznych. Składa się z konstrukcji nośnej (np. więzary drewniane) i pokrycia (np. blacha, gonty). Kształty dachów spotykane w budownictwie sakralnym, to:

• Dwuspadowy
• Trójspadowy
• Namiotowy (brogowy)- składa się z trójkątów, zbiegających się górnymi wierchołkami w centralnym punkcie. Ma tyle połaci (trójkątów), ile boków ma nakryta nim konstrukcja.
• Pulpitowy
• Kopulasty
• Baniasty
• Cebulasty

Diakonikon i Prothesis - pomieszczenia liturgiczne w kościołach starochrześcijańskich, przyjęte później przez Kościół Wschodni.

Dzwonnica -
• Parawanowa

Feretron -  przenośny, obustronnie namalowany obraz religijny (obostronna płaskorzeźba) w ozdobnych ramach lub figura świętej postaci na podstawie. Na obrazach często przedstawia się wizerunki Chrystusa, Najświętszej Maryi Panny, patronów parafii, postacie szczególnie czczone na danym terenie lub patronów stanów cywilnych, np. Świętego Józefa − patrona ojców, czy zawodów, np. Świętego Izydora – patrona rolników. Feretrony obnoszone są podczas procesji. 

Ikonostas - Ściana, oddzielająca w cerkwiach nawę od miejsca ołtarzowego.

Izbica - Najwyższa, nadwieszona kondygnacja w drewnianych dzwonnicach mieszcząca pomieszczenie na dzwony. Z zewnątrz zwykle obita deskami, często ozdobnie wyciętymi w części dolnej, gontem lub dranicami. Na izbicy znajdował się najczęściej dach namiotowy, cztero- lub ośmiopołaciowy. Forma izbicy podporządkowana jest jej funkcji, pozwala ona uzyskać większą stateczność wobec mimośrodowych sił pracujących dzwonów. Małe okienka umieszczane w izbicy powodowały lepszą emisję dźwięku dzwonu.

Klejma - (lp. klejmo) niewielkie, samodzielne kompozycje umieszczone na obramowaniu ikony jako dopełnienie jej głównego tematu ukazanego w polu ikony. W polu głównym ukazany jest święty, a na obramowaniu, w kolejnych klejmach – kluczowe momenty jego życia. Klejma występują również na ikonach świątecznych. Wtedy w polu głównym widoczna jest scena przyjęta w ikonografii dla zobrazowania święta, zaś klejma rozwijają temat, przedstawiając kluczowe wydarzenia z historii zbawienia z nim związane. Klejma należy oglądać według ruchu wskazówek zegara, począwszy od wizerunku umieszczonego w lewym górnym rogu ikony. Jeśli klejma nie zajmują całego obramowania ikony, a zamiast nich w górnym rzędzie znajduje się wyobrażenie Deesis, wówczas pierwsze klejmo położone jest w lewym górnym rogu, następne – w prawym górnym rogu, później po lewej stronie poniżej pierwszego itd.

Kaboszon - motyw ornamentalny, wzorowany na oszlifowanym kamieniu szlachetnym (kaboszonie), w kształcie kulistym, półkulistym i elipsoidalnym. Stosowany w ornamentyce renesansowej (często jako element towarzyszący ornamentom okuciowym) i barokowej

Konstrukcja słupowa -

Konstrukcja zrębowa - zwana też wieńcową polega na wznoszeniu budowli z ułożonych poziomo wieńców z belek drewnianych łączonych w narożach (węgłach).

Kryłosy - miejsca po obu stronach ikonostasu przeznaczone dla chórzystów i psalmistów. Zobaczyć je można w cerkwi św. Kosmy i Damiana w Tyliczu.

Lambrekin - dekoracyjny element wyposażenia wnętrz w postaci wąskiego, długiego, prostokątnego pasa tkaniny wyciętego od dołu w "zęby" oraz ozdobionego. Lambrekiny stosowane były jako krótkie zasłony, firanki nad oknem lub drzwiami, zawieszone na drążku. Również jako obramienie zasłon, baldachimów. Lambrekiny stosowano głównie od XVI do XVIII wieku. Mianem lambrekinów określa się również ornament ciągły stosowany w barokowej dekoracji architektonicznej, który był wykonywany w drewnie, stiuku lub kamieniu i służył jako ozdoba ołtarzy i ambon.

Lisice - pionowe wzmocnienia ścian, stosowane w budownictwie drewnianym. Mają postać dwóch belek ścigniętych śrubami, obejmujących z dwóch stron poziome elementy ściany o konstrukcji zrębowej lub łątkowo-sumikowej. Mają za zadanie zabezpieczyć wysokie ścian przed wyboczeniami. Lisice były zazwyczaj umocnieniami wtórnymi, stosowanymi dla wzmocnienia starszych konstrukcji. Spotkać je można m.in. w cerkwi w Łówczy.

Lizena - płaski, pionowy pas muru lekko występujący z jego lica. W odróżnieniu od pilastra - nie ma bazy i głowicy. Stosowana głównie w celu ożywienia płaszczyzny.

Łuk - element architektoniczny, konstrukcyjny lub dekoracyjny, podparty na dwu końcach, zazwyczaj zakrzywiony.

• Łuk koszowy - składa się z trzech wycinków okręgów; o większym promieniu pośrodku i o mniejszych promieniach przy podporach.

Makowica -

Nadświetle -

Okulus (łac. oko) – okrągły, bądź owalny, nie zamykany otwór w ścianie lub szczytowej części sklepienia, który przepuszcza powietrze i światło do wnętrza budowli. Obramienie otworu w przeciwieństwie do wolego oka, nie jest zdobione. Pastoforia -

Pecka -

Płaszczenica - płótno z namalowanym przedstawieniem umarłego Chrystusa, często zdobione ornamentami i scenami religijnymi. W obrządku wschodnim jest elementem wyposażenia cerkwi i wykorzystywana jest w liturgii podczas Świąt Wielkanocnych.

Podwalina - najniższa belka w drewnianych konstrukcjach ścian. Opierana na fundamentach murowanych z kamienia lub cegły na całej swojej długości i dodatkowo kotwiona w nim w celu uchronienia przed przesunięciem. Bywała izolowana od fundamentów (przede wszystkim ceglanych) warstwami papy.

Prezbiterium - przestrzeń świętyni przeznaczona dla duchowieństwa oraz służby liturgicznej. W cerkwiach zwykle oddzielone od reszty świątyni ikonostasem. Nazwa pochodzi od słowa prezbiter.

Prothesis -

Proskomidia (gr. przynoszenie) - wstępna część Liturgii, w czasie której dokonuje się przygotowania Darów Eucharystycznych. Główną czynnością w czasie Proskomidii jest przygotowanie Darów Eucharystycznych. W prezbiterium, przy zamkniętych carskich wrotach przy bocznym ołtarzyku (prothesis, proskomidijnik), bez udziału wiernych, następuje przygotowanie darów chleba i wina. Przygotowaniu Świętych Darów towarzyszą modlitwy i okadzanie. Na dyskosie (patenie) obok Agnca – chleba eucharystycznego, układane są cząstki chleba na pamiątkę Matki Bożej, świętego Jana Chrzciciela, proroków, apostołów, męczenników a także żywych i zmarłych, by w modlitwach wspomnieć ich dusze. Tak ułożone cząstki chleba stanowią znak uczestnictwa w Najświętszej Ofierze całej ludzkości wraz z Bogurodzicą i innymi świętymi. Cząstki ułożone na dyskosie wokół Agnca – Chrystusa, wyobrażają cały Kościół – Kościół na ziemi oraz zjednoczony z nim Kościół w niebie. Chleb służący do odprawiania Świętej Liturgii jest zakwaszony; w kościele rzymskokatolickim używany jest chleb niezakwaszany. Do odprawienia Służby Bożej używanych jest 5 prosfor (bułeczek) z odciśniętym znakiem krzyża i liter, będących skrótem od słów Jezus Chrystus Zwycięża (IC XC NIKA). Z prosfor tych kapłan wycina – z pierwszej – sześcian, jest to chleb eucharystyczny (Agnec), z drugiej – cząstkę na pamiątkę i cześć Bogurodzicy Maryi (prosfora Bogurodzicy), z pozostałych trzech – cząstki za innych świętych oraz za żywych i zmarłych. Wycinaniu i układaniu cząstek towarzyszą modlitwy i prośby o przyjęcie Ofiary. Zgodnie z tradycją Starego Testamentu, wino w kielichu (czaszy) jest mieszane z wodą (wg www.bazylianie.pl).

Przycieś - patrz: Podwalina

Pseudoizbica -

Rypida - W starożytności rodzaj wachlarza, służącego do ochrony przed słońcem i odpędzania insektów. W kościołach wsch.-chrześc. akcesorium liturgiczne w formie osadzonego na długim trzonku krążka, rzadziej czworokąta, głównie ze złota lub srebra, ozdobionego po obu stronach wizerunkami serafinów.

Rysie -

Sanktuarium - patrz: Prezbiterium

Sklepienie - konstrukcja budowlana, wykonana z kamienia lub cegły, o przekroju krzywoliniowym, służaca do przekrycia całości lub części budynku. Sklepienie jest tak konstruowane, by powstawały w nim naprężenia ściskające, przenoszone na podpory.

Sklepienie kolebkowe - ma formę leżącej połowy walca, której prostopadły przekrój stanowi półkole. Spotykane są również s.kolebkowe o przekroju eliptycznym, koszowym lub ostrołukowym.

Sklepienie klasztorne - złożone jest z czterech równych wycinków dwu przecinających się pod kątem prostym sklepień kolebkowych.

Soboty -

Supraporta (łac. supra portam - nad drzwiami) - dekoracyjne panneau umieszczone nad drzwiami, ujęte w obramowanie z drewna lub stiuku. Wypełnione dekoracją w formie fresku, płaskorzeźby, sztukaterii, malowidła itp. [wg Wikipedii]

Tambur (bęben) - wieloboczna lub cylindryczna część budynku, stanowiąca podbudowę pod kopułą, hełmem lub latarnią. W ścianach tamburu często umieszczane były okna, będące głównym źródłem światła dziennego we wnętrzu pod kopułą.

Tondo - (z wł. talerz, krąg) to obraz bądź płaskorzeźba w kształcie koła. Tondo było charakterystyczne dla sztuki włoskiego renesansu. W cerkwiach spotykane m.in. na carskich i diakońskich wrotach.

Tragarz -

Węgieł -

Zacheuszki - dowód powięcenia kościoła. Umieszczane są w tych miejscach, zwyczajowo dwunastu, które biskup namaści podczas konsekracji kościoła. Nad znakiem obowiązuje lampka lub świecznik (równie nazywany zacheuszkiem) zawieszony na ścianie. Nazwa pochodzi od celnika Zacheusza, który przyjął Jezusa Chrystusa w swoim domu. Zacheuszki mogą te mieć postać klocka lub płytki z symbolicznym krzyżykiem, wmurowanej w ściany wewnętrzne świątyni, także malowanego na ścianie małego znaku krzyża.

Zachata -

Zakrystia -

Żertwiennik - stół ofiarny, na którym podczas proskomidii przygotowuje się święte dary do Eucharystii.